متن مصاحبه رادیو بی بی سی با استاد شجریان که پیشتر صورت گرفته است . انتقادات وی به صدا و سیما همچنان با بی توجهی رسانه ملی همراه است.
موقعيت آواز سنتی را در حال حاضر چگونه می بينيد؟
امروزه پيشرفت تکنولوژی سنت ها را زير فشار قرار داده، به گونه ای که باعث تغيير آنها شده است. همان طور که شيوه زندگی تغيير کرده، سنت های موسيقی هم دچار تغيير و تحول خواهند شد.
يعنی به نظر شما موسيقی آوازی ايران از بين می رود؟
نه، هرگز از بين نخواهد رفت، اما ترديد دارم که بتواند به رشد و شکوفايی خود ادامه دهد. ما در صد سال گذشته هنرمندان بزرگی داشتيم که فکر نمی کنم هنرمندان نسل امروز بتوانند خود را به پای آنها برسانند. شايد يکی دو نفر از آنها در آينده بسيار بدرخشند، و البته همين هم برای ادامه رشد موسيقی آوازی ما کافی است.
به آينده چه کسانی در اين هنر اميد داريد؟
از کلاس های موسيقی شاگردان بسيار بااستعدادی بيرون آمده اند، که فقط با رشد آنها در آينده می توان راجع به آنها اظهار نظر کرد. چون اين راه پرمخاطره ای است و بايد ديد که تا چه حد پايداری نشان می دهند و راه موسيقی آوازی را ادامه می دهند. از هنرمندانی که نزد من دوره ديده اند و دوره عالی را هم گذرانده اند، می توانم از آقايان جهاندار و کرامتی و شفيعی و رفعتی و نوربخش نام ببرم. پسر خودم همايون هم هست که در حال ادامه آموزش است. اينها کسانی اند که شيوه مرا دنبال کرده اند.
به نظر برخی از خوانندگان کارهای شما در دهه ۱۳۶۰ و پيش از آن رنگ و بوی ديگری داشت که برای دوستاران موسيقی جالب تر بود. نظر خودتان چيست؟ آيا سبک کارهای شما در سال های اخير تغيير کرده؟
طبيعی است که کار تغيير می کند، اما داوری درباره آن به ذوق و سليقه مردم بستگی دارد. عده ای ممکن است کارهای قبلی تر، يعنی مال دهه ۱۳۵۰ را بيشتر بپسندند. اين قضاوت ها از پسند شخصی پيروی می کند و با معيارها و ضوابط هنری همراه نيست.
آيا شما به موسيقی پاپ علاقه منديد؟ آيا حاضريد هنر خود را به اين قالب موسيقی نزديک کنيد؟
من به اين نوع موسيقی، که هيچ ماهيت ايرانی ندارد، علاقه ای ندارم. نوع موسيقی پاپ يا موسيقی مردم پسندی که اينجا رواج پيدا کرده، ماهيت مردمی ندارد و همان موسيقی غربی است که توسط خوانندگان خارج از کشور اجرا می شود و صدا و سيما هم به نام موسيقی پاپ ايرانی آن را پخش می کند. تلاش ما اين بوده که در بستر موسيقی اصيل ايرانی حرکت کنيم و از اين اصالت ها در موسيقی دفاع کنيم.
آيا ظرفيت موسيقی ايرانی از اين که می شناسيم بيشتر است؟
بله، ما حتی يک صدم ظرفيت های موسيقی ايرانی را نتوانسته ايم عرضه کنيم. پيشرفت و خلاقيت در اين موسيقی موقعی امکان پذير است که هنرمندانی باشند که بتوانند اين امکانات را رشد بدهند. هنر يک زبان است، بايد هنرمندانی باشند که بتوانند اين زبان را به کار بگيرند و در آن به خلاقيت و آفرينش دست بزنند. همانطور که رشد زبان ادبی به فعاليت شاعر و نويسنده بستگی دارد، در موسيقی هم بايد آهنگسازانی بيايند که بتوانند اين هنر را به سوی رشد و ترقی ببرند. خوانندگان و تک نوازان هم در کنار خلاقيت آهنگسازان می توانند رشد کنند. ظهور آهنگسازان خوب، می تواند هنر موسيقی را متحول کند. ما در صد سال اخير آهنگسازان بزرگی داشتيم مانند عارف و شيدا و سپس مرتضی محجوبی، و پس از آنها کسانی مانند تجويدی و همايون خرم آمدند. امروزه نسل جوان تری داريم که چهره های برجسته اش عليزاده و لطفی و مشکاتيان و ديگران هستند. به هرحال هر آهنگسازی هنر خود را در چارچوب شرايط زمانی ارائه می دهد.
شما در سالهای اخير از سياست صداوسيما در عرضه موسيقی انتقاد داشتيد. شما همچنين به خاطر نارسايی سالنهای کنسرت، از اجرای برنامه های موسيقی در ايران خودداری کرديد. اشکال اصلی عرضه موسيقی سنتی را در چه می بينيد؟ آيا قصد نداريد برای مردم ايران کنسرت بگذاريد؟
وقتی برنامه های ما با اقبال عمومی روبرو می شود، با مزاحمت روبرو می شود. دولتمردان جمهوری اسلامی مايل نيستند که مردم برای يک برنامه موسيقی اجتماع کنند. به يک برنامه موسيقی يا مجوز نمی دهند، يا در جريان برگزاری آن کارشکنی می کنند و اشکالاتی به وجود می آورند که اجرای درست برنامه را مانع می گردد. يک برنامه موسيقی به فضای تفاهم و آرامش نياز دارد. در يک جو مسموم نمی توان موسيقی اجرا کرد. در مورد صداو سيما هم بايد بگويم که اگر اين رسانه در خدمت مردم بود حتماً با آن همکاری می کردم. اما از آنجا که صداو سيمای جمهوری اسلامی تنها يک تفکر خاص دولتی را تبليغ می کند، من نمی توانم با يک رسانه تبليغاتی، صرف نظر از سمت و سوی آن، همکاری داشته باشم.
باز تأکيد می کنم که من هميشه مايل بوده ام رابطه ای نزديک با مردم داشته باشم. اگر در ايران کنسرت نمی گذاريم، حتما موانعی وجود دارد و از اين بابت بسيار متأسفم. من به اين رابطه نياز دارم و تنها به خاطر شرايط ناهموار است که از اين رابطه محروم شده ايم. هميشه تلاش کرده ام که با شيوه های ديگری غير از کنسرت بتوانيم رابطه ای زنده با مردم داشته باشيم.
يعنی به نظر شما موسيقی آوازی ايران از بين می رود؟
نه، هرگز از بين نخواهد رفت، اما ترديد دارم که بتواند به رشد و شکوفايی خود ادامه دهد. ما در صد سال گذشته هنرمندان بزرگی داشتيم که فکر نمی کنم هنرمندان نسل امروز بتوانند خود را به پای آنها برسانند. شايد يکی دو نفر از آنها در آينده بسيار بدرخشند، و البته همين هم برای ادامه رشد موسيقی آوازی ما کافی است.
به آينده چه کسانی در اين هنر اميد داريد؟
از کلاس های موسيقی شاگردان بسيار بااستعدادی بيرون آمده اند، که فقط با رشد آنها در آينده می توان راجع به آنها اظهار نظر کرد. چون اين راه پرمخاطره ای است و بايد ديد که تا چه حد پايداری نشان می دهند و راه موسيقی آوازی را ادامه می دهند. از هنرمندانی که نزد من دوره ديده اند و دوره عالی را هم گذرانده اند، می توانم از آقايان جهاندار و کرامتی و شفيعی و رفعتی و نوربخش نام ببرم. پسر خودم همايون هم هست که در حال ادامه آموزش است. اينها کسانی اند که شيوه مرا دنبال کرده اند.
به نظر برخی از خوانندگان کارهای شما در دهه ۱۳۶۰ و پيش از آن رنگ و بوی ديگری داشت که برای دوستاران موسيقی جالب تر بود. نظر خودتان چيست؟ آيا سبک کارهای شما در سال های اخير تغيير کرده؟
طبيعی است که کار تغيير می کند، اما داوری درباره آن به ذوق و سليقه مردم بستگی دارد. عده ای ممکن است کارهای قبلی تر، يعنی مال دهه ۱۳۵۰ را بيشتر بپسندند. اين قضاوت ها از پسند شخصی پيروی می کند و با معيارها و ضوابط هنری همراه نيست.
آيا شما به موسيقی پاپ علاقه منديد؟ آيا حاضريد هنر خود را به اين قالب موسيقی نزديک کنيد؟
من به اين نوع موسيقی، که هيچ ماهيت ايرانی ندارد، علاقه ای ندارم. نوع موسيقی پاپ يا موسيقی مردم پسندی که اينجا رواج پيدا کرده، ماهيت مردمی ندارد و همان موسيقی غربی است که توسط خوانندگان خارج از کشور اجرا می شود و صدا و سيما هم به نام موسيقی پاپ ايرانی آن را پخش می کند. تلاش ما اين بوده که در بستر موسيقی اصيل ايرانی حرکت کنيم و از اين اصالت ها در موسيقی دفاع کنيم.
آيا ظرفيت موسيقی ايرانی از اين که می شناسيم بيشتر است؟
بله، ما حتی يک صدم ظرفيت های موسيقی ايرانی را نتوانسته ايم عرضه کنيم. پيشرفت و خلاقيت در اين موسيقی موقعی امکان پذير است که هنرمندانی باشند که بتوانند اين امکانات را رشد بدهند. هنر يک زبان است، بايد هنرمندانی باشند که بتوانند اين زبان را به کار بگيرند و در آن به خلاقيت و آفرينش دست بزنند. همانطور که رشد زبان ادبی به فعاليت شاعر و نويسنده بستگی دارد، در موسيقی هم بايد آهنگسازانی بيايند که بتوانند اين هنر را به سوی رشد و ترقی ببرند. خوانندگان و تک نوازان هم در کنار خلاقيت آهنگسازان می توانند رشد کنند. ظهور آهنگسازان خوب، می تواند هنر موسيقی را متحول کند. ما در صد سال اخير آهنگسازان بزرگی داشتيم مانند عارف و شيدا و سپس مرتضی محجوبی، و پس از آنها کسانی مانند تجويدی و همايون خرم آمدند. امروزه نسل جوان تری داريم که چهره های برجسته اش عليزاده و لطفی و مشکاتيان و ديگران هستند. به هرحال هر آهنگسازی هنر خود را در چارچوب شرايط زمانی ارائه می دهد.
شما در سالهای اخير از سياست صداوسيما در عرضه موسيقی انتقاد داشتيد. شما همچنين به خاطر نارسايی سالنهای کنسرت، از اجرای برنامه های موسيقی در ايران خودداری کرديد. اشکال اصلی عرضه موسيقی سنتی را در چه می بينيد؟ آيا قصد نداريد برای مردم ايران کنسرت بگذاريد؟
وقتی برنامه های ما با اقبال عمومی روبرو می شود، با مزاحمت روبرو می شود. دولتمردان جمهوری اسلامی مايل نيستند که مردم برای يک برنامه موسيقی اجتماع کنند. به يک برنامه موسيقی يا مجوز نمی دهند، يا در جريان برگزاری آن کارشکنی می کنند و اشکالاتی به وجود می آورند که اجرای درست برنامه را مانع می گردد. يک برنامه موسيقی به فضای تفاهم و آرامش نياز دارد. در يک جو مسموم نمی توان موسيقی اجرا کرد. در مورد صداو سيما هم بايد بگويم که اگر اين رسانه در خدمت مردم بود حتماً با آن همکاری می کردم. اما از آنجا که صداو سيمای جمهوری اسلامی تنها يک تفکر خاص دولتی را تبليغ می کند، من نمی توانم با يک رسانه تبليغاتی، صرف نظر از سمت و سوی آن، همکاری داشته باشم.
باز تأکيد می کنم که من هميشه مايل بوده ام رابطه ای نزديک با مردم داشته باشم. اگر در ايران کنسرت نمی گذاريم، حتما موانعی وجود دارد و از اين بابت بسيار متأسفم. من به اين رابطه نياز دارم و تنها به خاطر شرايط ناهموار است که از اين رابطه محروم شده ايم. هميشه تلاش کرده ام که با شيوه های ديگری غير از کنسرت بتوانيم رابطه ای زنده با مردم داشته باشيم.
د که این استاد گرانقدر پلی بین اساتید نسل قدیم و نسل جدید موسیقی ایران زمین بوده است. در اینجا یک فایل صوتی از کلاس درس آواز ایشان قرار داده می شود که در آن استاد نور علی برومند به آموزش یکی از گوشه های آواز بیات اصفهان به محمد رضا شجریان مشغول است . این استاد بی همتای موسیقی در سن کهولت با چنان مهارت مثال زدنی این گوشه ها را میخواند که انسان متحیر از وی ، نمیتواند او را تحسین نکند. در عین حال هشیاری و توانایی محمد رضا شجریان نیز مثال زدنی است که چگونه با کمال دقت نکات استاد را در حین آواز وی می شنود و درس را پس میدهد. امیدوارم از شنیدن آن لذت کافی ببرید.
اخت بهره ها گرفت، اولین استاد او پدرش بود و دومین استاد، مرحوم میرزا طاهر ضیاءذاکرین رثایی و سومین استادش مرحوم ناصرسیف بوده اند.