تصنیف های عارف قزوینی ( توضیحات )
بعد از اطلاعیه ای که در مطلب قبلی ، مبنی بر جمع آوری تصنیف های عارف ، منتشر کردم ، با همکاری چند تن از دوستان 15 تصنیف ( تا این لحظه ) جمع آوری شده ( که 3 تصنیف با صدای یک خوانندۀ دیگر تکرار شده ).این تعداد ، صد در صد تمام تصنیف های موجود از عارف نیست و بنده باز هم از همه کسانی که تصنیف هایی علاوه بر تصنیف های موجود دارند ، خواهش می کنم دریغ نکنند و در این حرکت با ما سهیم شوند.در زمینۀ تصنیف های عارف علاوه بر دیوان عارف 2 کتاب دیگر هم مطالعه کردم و به نتایج جالب و در عین حال عجیبی رسیدم.برای اینکه شما هم اطلاعاتی در این زمینه داشته باشید عین مطالب را که بیشتر از کتاب سرگذشت موسیقی دانان قزوین و دیوان عارف است را ، برایتان نوشته ام.لازم به توضیح است قبل از انتشار این مطلب ( توضیحات تصنیف های عارف ) همه چیز را برای انتشار مطلب کامل ( هم توضیحات و هم دانلود و اشعار ) آماده کرده بودم که باز هم در هنگام انتشار مطلب ، با پیغام خطای بلاگفا مواجه شدم و به علت همین محدودیت عجیبی که بلاگفا جدیداً اعمال میکند و بر اساس آن مشترکان نمیتوانند مطالبی بیش از 50 کیلو بایت را منتشر کنند ، بنده مجبور شدم تصنیف ها را برای انتشار در یک مطلب دیگر تنظیم کنم. توضیحات آماری و دیگر توضیحات را از کتاب " سرگذشت موسیقی دانان قزوین " و ریز توضیحات را که با رنگ قهوه ای نوشته ام از دستنوشته های عموی محترمم برداشت کرده ام.
.....................................................................
بر مبنای تحقیقات مهدی نورمحمدی که در کتاب سرگذشت موسیقی دانان قزوین آمده ؛ 34 تصنیف از عارف باقی مانده که بدون تردید ساختۀ خود اوست.این تصنیف ها براساس تاریخ سروده شدن عبارتند از : (تصنیف های جمع آوری شده با ستاره مشخص شده است)
1. دیدم صنمی سرو قد و روی چو ماهی – افشاری *
2. ای آمان از فراقت آمان – شور **
3. نمی دانم چه در پیمانه کردی – افشاری*
4. نکنم اگر چاره دل هر جایی را – افشاری*
5. افتخار همه آفاقی و منظور منی – سه گاه *
6. تو ای تاج ، تاج سر سخروانی – افشاری*
7. دل هوس سبزه و صحرا ندارد – ابوعطا (سارنگ) *
8. نه قدرت که با وی نشینم – افشاری *
9. ننگ آن خانه که مهمان ز سر خان برود ( معروف به تصنیف شوستر ) – دشتی*
10. هنگام می و فصل گل و گشت و چمن شد ( از خون جوانان وطن ) – دشتی *
11. باد فرح بخش بهاری وزید – بیات ترک*
12. بلبل شوریده فغان می کند – ماهور*
13. گریه را به مستی بهانه کردم – دشتی **
14. از کفم رها شد قرار دل – افشاری *
15. ترک چشمش از فتنه کرد راست – ابوعطا ( گوشه حجاز )*
16. چه شورها که من به شاهناز می کنم – شور ( گوشه شهناز ) **
17. بماندیم ما ، مستقل شد ارمنستان – سه گاه
18. شانه بر زلف پریشان زده ای به به به – دشتی *
19. رحم ای خدای دادگر کردی نکردی – بیات ترک ( به قول خود عارف ، بیات زند ) *
20. امشب از آسیا ، اروپا رفتی – افشاری (این تصنیف در سال 1298 خورشیدی در اصفهان ، برای دختر گیوار که یکی از ارامنۀ اصفهان بود ، ساخته شده و روی سخن با پسر ظل السلطان است. )
21. جان برخی آذربایجان باد – افشاری ( گوشه رهاب )*
22. امروز ای فرشته رحمت بلا شدی – افشاری*
23. اگر دگمه هات پنبه ای بود – شور*
24. از خراسان در اعصار ، شد دو نادر پدیدار – مارش ماهور ( عارف این سرود را در سال 1300 خورشیدی برای کلنل محمد تقی پسیان سرود و ژاندارم های کلنل آن را در رژه و مراسم نظامی میخواندند )
25. گریه کن که گر سیل خون گری ثمر ندارد – دشتی *
26. ای دست حق پشت و پناهت باز آ – افشاری *
27. تا رُخت مقید نقاب است – بیات اصفهان *
28. خون چو سر چشمۀ آب حیات است ( معروف به مارش خون ) – ماهور
29. روی دلکش ، موی دیجور ( معروف به مارش جمهوری ) – ماهور
30. رحم ای خدای دادگر کردی نکردی – بیات ترک ( آهنگ این تصنیف همان ، همان آهنگ تصنیف شماره 19 است ولی شعر ان با یکدیگر فرق دارد.شعر تصنیف 19 در سال 1298 و شعر تصنیف 30 در سال 1302 ، به مناسبت نهضت جمهوری سروده شده است. ) *
31. ژیان هاف هافو شو ، هاف کن ببینم – افشاری
32. باد خزانی ، زد ناگهانی ، کرد آن چه دانی – افشاری *
33. گو به ساقی ، کز ایاغی ، تر کن دماغی – بیات اصفهان ( روح الله خالقی این تصنیف را در ماهور میداند و در کتاب سرگذشت موسیقی ایران در جلد اول و صفحه 190 آن چنین مینویسد : " گوینده و سازندۀ آن معلوم نیست ، چنین به نظر میرسد که از نغمه های ترکی و روی آن اشعاری ساخته اند.بعضی هم این تصنیف را منسوب به عارف میدانند.هر چند به گفتۀ او نزدیک است ، ولی در دیوانش ذکر نشده است. " شایان ذکر است این تصنیف در چاپ های بعد به دیوان عارف اضافه شده و در ادامۀ مطلب توضیحاتی در مورد این گونه تصنیف ها خواهم نوشت. )
.....................................................................
از بین تصنیف های ذکر شده 12 تصنیف عاشقانه یا غیر سیاسی است ( تصنیف های 1 و 3 و 4 و 5 و 6 و 11 و 14 و 18 و 20 و 22 و 23 و 33 )
همچنین 21 تصنیف ، برای اهداف سیاسی ساخته شده است : ( تصنیف های 2 و 7 و 9 و 10 و 12 و 13 و 15 و 16 و 17 و 19 و 21 و 24 و 25 و 26 و 27 و 28 و 29 و 30 و 31 و32 و 34 )
در میان تصنیف های سیاسی 3 تصنیف به صورت مارش ساخته شده است : (تصنیف های 24 و 28 و 30 )
1 تصنیف هم عاشقانه – سیاسی است : ( تصنیف 8 )
در میان تصنیف های غیر سیاسی ، 3 تصنیف جنبۀ مطایبه دارد : ( تصنیف های 20 و 23 و 31 )
12 تصنیف در مایۀ افشاری ، 5 تصنیف در مایۀ دشتی ، 3 تصنیف در مایۀ بیات ترک ، 3 تصنیف در مایۀ ابوعطا ، 2 تصنیف در مایۀ بیات اصفهان ، 4 تصنیف در دستگاه ماهور ، 3 تصنیف در دستگاه شور و 2 تصنیف در دستگاه سه گاه ساخته شده است.
.....................................................................
باید دانست که تصنیف های عارف بیش از این است که در بالا آورده شد.آن چه این نظر را تقویت می کند ، نوشته خود عارف است.او به تصنیفی اشاره می کند که به طور مشترک با ملک الشعرای بهار ساخته است . شرح ماجرا بدین قرار است:عارف در سال 1293 با بهار که تازه از مشهد به تهران آمده بود ، آشنایی و دوستی یافت.در آن دوران هر دو شاعر از اعضای فعال حزب دموکرات بودند و گرایش سیاسی مشترکی داشتند.به همین دلیل و به خاطر تحکیم هر چه بیشتر مناسبات دوستی ، عارف از بهار خواست در تکمیل اشعار تصنیف تاج گذاری احمد شاه مشارکت نماید.بر طبق نوشته عارف،پس از شهرت یافتن این تصنیف،بهار تصمیم گرفت با او به رقابت بپردازد.همین امر ، موجب ایجاد کدورت و رنجش بین آن ها شد.با وجود اینکه بیشتر مردم،این تصنیف را از ساخته های عارف میدانستند،او آن را " حرام زاده " لقب داد و جزو آثار خود محسوب نکرده.خود عارف در این رابطه چنین مینویسد : " در همان اوان ، وزن و آهنگ تصنیفی را که با میل اعلی حضرت برای جشن تاج گذاری ، با وجود این که شاه آنوقت ( منظور احمد شاه است )، شاه محبوب بود،با کمال بی میلی به درخواست چند نفر از اجزای خلوت، خصوصاً عین السلطان حاضر نموده و از ملک الشعرا که آن وقت عالم صمیمی با ایشان داشتیم ، اکمال این تصنیف را که ساخته بودم ، خواهش کردم.اونیز اول از زیر این بار پهلو خالی کرده ، بعد ساخت.ولی افسوس که در همان روز ، ملک به طمع این افتاد که عارف شود و مرا در سایه بگذارد.چون،ایران سرزمین حسد است و تخمی جز رشک بار نمی آورد.غافل از اینکه آخوند شدن آسان و آدم شدن مشکل است.با ...... دیگران نمی شود عروسی کرد وآنگهی تصنیفی که زائیدـ دو فکر شد ، حکم بچه حرام زاده را دارد.با اینکه اغلب مردم این تصنیف را از من می دانند ، من آن را در جزو تصنیف های خودم ننوشتم و آن را طعمۀ حاسدان قرار دادم.چندی بعد در مجلسی با شکرالله خان که خداوند مضراب است ، در سر یکی از همین تصنیف ها حرام زادۀ خودشان طرف شده،حتی مرا دزد شعر قلمداد کرده بودند! این است آتش بی انصافی و حقد و حسد که خشک و تر را می سوزاند و با وجود این آتش چگونه می توان امید ترقی و علم و عرفان پروراند؟ " (دیوان عارف ص 385 و 386 )
از جملۀ " یکی از تصنیف های حرام زادۀ خودشان " چنین فهمیده می شود که عارف و بهار در آن دوران ، چند تصنیف به صورت مشترک ساخته اند.یکی از این تصنیف ها هم تصنیف مشهور " بهار دلکش " است که در اوایل جنگ جهانی اول ، در مایۀ ابوعطا ساخته شده است.برخی شعر این ترانه را از بهار و آهنگ را از درویش خان دانسته اند اما عده ای دیگر نیز ، شعر را کار مشترک عارف و بهار و آهنگ را از عارف می دانند. ( برای مثال استاد شجریان در بروشور کاست " عشق داند " این تصنیف را از ساخته های عارف دانسته است. )بنابر این چون این تصنیف در چاپ های بعدی دیوان عارف ذکر شده ، شعر آن به طور مشترک توسط عارف و بهار سروده شده.در این صورت ، آهنگ آن نیز از عارف است ، زیرا بهار موسیقی نمی دانست و عارف نیز آهنگ هر تصنیف را به تنهایی می ساخت.تصنیف دیگری که شعر آن را بهار و اهنگش را از حسام السلطنه دانسته اند ف تصنیف " باد صبا بر گُل گذر کن " ، در شوشتری است.ولی بعضی آن را جزو ساخته های عارف می دانند.این تصنیف نیز در سال 1337 خورشیدی توسط علی رضا بصیری به چاپ سوم دیوان عارف افزوده شده است.علی رضا بصیری یکی از علاقه مندان عارف بود و در بسیاری از کنسرت های او حضور داشت.برخی از تصنیف هایی که عارف فراموش کرده بود،او به واسطه حضورش در کنسرت،به خوبی میدانست.برای مثال ، عارف ، تنها دو بیت از تصنیف " بلبل شوریده فغان می کند " را که در سال 1290 ساخته بود ، به خاطر داشت.این تصنیف با همین دو بیت ، در چاپ های اول و دوم دیوان وی منتشر شده است.ولی علی رضا بصیری ذر سال 1337 ، هفت بیت دیگر آن را برای چاپ در اختیار سیف آزاد،ناشر دیوان عارف گذاشت و از چاپ سوم،این تصنیف به طور کامل به چاپ رسید.بر همین مبنا،ممکن است برخی از تصنیف هایی که در دیوان بهار آمده ، ساخته عارف باشد، که به دلیلی که ذکر شد ، عارف آنها را حرام زاده خوانده و در شمار آثار خود محسوب نکرده است!.امید است پژوهشی از لحاظ سبک شناسی در شعر و آهنگ این گونه تصنیف های مشکوک صورت گیرد تا سراینده و سازندۀ واقعی آنها شناخته شود.عبدالله دوامی که از معاشرین عارف بود،تعداد تصنیف های او را 50 عدد دانسته است او در این باره می گوید : " زمانی هم آقای منصوری از طرف فرهنگ و هنر ، مامور نت کردن 50 تصنیف عارف نزد من شدند،که متاسفانه تا کنون با وجود قراردادهایی که با من بسته اند،از سرنوشت کارها و اطلاعاتی که به آنان داده ام بی خبرم و نمی دانم این کارها در کجا،به نام چه کسی ضبط یا نگاشته شده است. " (چهره های موسیقی ایران ، صفحه 368. )از آنجا که تعدادی از تصنیف های عارف ، تا کنون اجرا نشده و یا برخی از آنها کمتر خوانده شده ، بسیار به جا و مناسب است که اساتید بلند پایۀ موسیقی ایران ، دورۀ کامل این تصنیف ها را در مجموعه ای اجرا و ضبط کنند تا علاوه بر آشنایی نسل جوان با آهنگ های عارف ، از نابودی این آثار ارزشمند ، که در حکم میراث ملی و فرهنگی است ، جلوگیری شود.
مطلب مرتبط : عارف قزوینی که بود ؟ - قسمت اول (بیوگرافی عارف قزوینی)
پی نوشت : به علت دریافت چند تصنیف دیگر از دوستان عزیز و ارجمند ، ستاره های تصنیف های جدیدی که جمع آوری شده در این مطلب ، در تاریخ 1387/06/27 اضافه شد.